Παιδική σεξουαλική κακοποίηση, Στρες & Εγκέφαλος

Σεξουαλική κακοποίηση θεωρείται η συμμετοχή ή έκθεση ενός παιδιού σε πράξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο, υποκινούμενες από ενήλικα άτομα, που συνήθως έχουν σχέση φροντίδας ή οικειότητας με το παιδί, και οι οποίες έχουν σκοπό τη σεξουαλική διέγερση ή και ικανοποίηση του ενήλικα. Χαρακτηριστικά του φαινομένου είναι η ανηλικότητα του παιδιού, η σχέση εξάρτησης ή εμπιστοσύνης ανάμεσα σε ενήλικα και παιδί, η έλλειψη συνειδητής κατανόησης της έννοιας και του περιεχομένου της πράξης, η έλλειψη συναίνεσης από την μεριά του παιδιού.

             Οι συνέπειες της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης εκδηλώνονται με:

• Έντονα προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις (δυσκολία να αγαπήσουν και να εμπιστευτούν)
• Τάση προς καταχρήσεις
• Αγχώδεις διαταραχές
• Προβλήματα προσαρμοστικότητας (Διαταραχές συμπεριφοράς)
• Κατάθλιψη
• Απάθεια/Απόσυρση
• Πιθανή επανάληψη της κακοποίησης μετά την ενηλικίωση
• Μειωμένη αυτοεκτίμηση-αυτοαποτελεσματικότητα
• Μαθησιακές δυσκολίες (πχ ΔΕΠΥ)
• Επιθετική συμπεριφορά
• Ψευδοενήλικη συμπεριφορά
• Ψυχωσικές διαταραχές (σπανιότερα)

Οι παράγοντες που επηρεάζουν τον βαθµό του στρες ή του τραύµατος που βιώνει ένα παιδί-θύµα σχετίζονται με διάφορες μεταβλητές όπως:

• Ο τύπος κακοποίησης
• Η ταυτότητα του παραβάτη
• Η διάρκεια της κακοποίησης
• Η έκταση της κακοποίησης
• Η ηλικία (αναπτυξιακό στάδιο) κατά την οποία άρχισε η κακοποίηση
• Οι αντιδράσεις των άλλων στην αποκάλυψη της κακοποίησης
• Η προσωπικότητα του παιδιού

                  Το Πρόωρο στρες στην παιδική ηλικία έχει συσχετιστεί με μακροπρόθεσμες επιδράσεις στον άξονα του στρες (Υποθάλαμος-Υπόφυση-Επινεφρίδια) και στο κύκλωμα Νορεπινεφρίνης. Τα παραπάνω σχετίζονται με την κακή απάντηση στο στρες που χτίζει το άτομο ως μελλοντικός ενήλικας. Ο εν λόγω ενήλικας μπορεί να οδηγηθεί σε μετατραυματική διαταραχή στρες, κατάθλιψη και σε άλλα ψυχιατρικά συπτώματα.

            Το χρόνιο στρες  που αναπτύσσεται στο άτομο εξαιτίας της παιδικής κακοποίησης έχει σαν αποτέλεσμα την υπεραντίδραση, λοιπόν, του άξονα του στρες (Υποθάλαμος-Υπόφυση-Επινεφρίδια) και την εξάντληση του, ύστερα από την συνεχή έκκριση κορτιζόλης (ορμόνη στρες) από τα επινεφρίδια. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο αυτό πλέον μπροστά σε οποιαδήποτε στρεσογόνα συνθήκη παρουσιαστεί δεν θα απαντήσει σαν οργανισμός με τον ίδιο τρόπο που θα απαντούσε αν δεν είχε βιώσει το εν λόγω τραύμα. Επίσης, ο οργανισμός του εξαιτίας των αυξημένων επιπέδων κορτιζόλης και κυτοκινών βρίσκεται διαρκώς σε μια κατάσταση χρόνιας φλεγμονής που ενθαρρύνει την εκδήλωση πολλών ψυχοσωματικών συμπτωμάτων . Να μην ξεχνάμε στο σημείο αυτό ότι πρόσφατες έρευνες έχουν συνδέσει την χρόνια φλεγμονή με την εμφάνιση κατάθλιψης.

              Γιατί, όμως, το στρες είναι πιο καταστροφικό κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας;

 Τα αυξημένα επίπεδα κατεχολαμινών και κορτιζόλης μπορούν να οδηγήσουν σε δυσμενή εξέλιξη του εγκεφάλου:

• Επιταχυνόμενη απώλεια νευρώνων
• Καθυστερήσεις στην μυελίνωση (η διαδικασία αυτή επιτρέπει στα μηνύματα από και προς τον εγκέφαλο και ανάμεσα στα νευρικά κύτταρα να μεταβιβάζονται αστραπιαία και αποτελεσματικά)
• Ανωμαλίες στο αναπτυξιακά κατάλληλο κλάδεμα των νευρώνων του εγκεφάλου
• Αναστολή της νευρογένεσης

Ποια είναι,όμως, τα αποτελέσματα της παιδικής κακοποίησης και του χρόνιου στρες στην ανατομία του εγκεφάλου;

        Σε έρευνες που έγιναν διαπιστώθηκε ότι ασθενείς με διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), προερχόμενο από παιδική σεξουαλική κακοποίηση ,είχαν 12%-19% μικρότερο όγκο του ιππόκαμπου αριστερά σε σχέση με τους μάρτυρες. Ο ιππόκαμπος είναι η εγκεφαλική περιοχή που σχετίζεται με την μνήμη μας. Οι εν λόγω, λοιπόν, ασθενείς παρουσίαζαν γνωσιακά ελλείματα και προβλήματα ανάκλησης πληροφορίας. Πρακτικά όμως τι άλλο συνεπάγεται η μείωση του όγκου του ιπποκάμπου; Λιγότεροι υποδοχείς  Gr ιπποκάμπου  οδηγούν σε υπερλειτουργία του άξονα του στρες . Με λίγα λόγια, το άτομο δεν μπορεί να χαλαρώσει σε επίπεδο φυσιολογίας και συνεχίζει να παράγει χρόνια κορτιζόλη (ορμόνη στρες) σκοτώνοντας εγκεφαλικά του κύτταρα και αυξάνοντας την πιθανότητα κατάθλιψης. Την ίδια στιγμή η αμυγδαλή (εγκεφαλική περιοχή που σχετίζεται με συναίσθημα και φοβίες) υπεραντιδράει, ενώ μειώνεται η δύναμη του ιπποκάμπου & προμετωπιαίου φλοιού ώστε να καταστείλει τον άξονα του στρες και να χαλαρώσει το άτομο.

            Η κλινική εικόνα αμέσως μετά το τραυματικό γεγονός είναι χαρακτηριστική οξέος στρες και/ή οξείας αντίδρασης πένθους. Η βαρύτητα της αντίδρασης εξαρτάται από:

• Τύπο τραύματος (chronic, multiple vs. acute trauma)
• Βαθμό έκθεσης στο τραύμα
• Πρώιμες εμπειρίες
• Φύλο (αντικρουόμενα αποτελέσματα ερευνών)
• Ηλικία/Αναπτυξιακή φάση παιδιού
• Προνοσηρή προσωπικότητα/προυπάρχουσα ψυχοπαθολογία
• Υποστηρικτικό περιβάλλον/οι αντιδράσεις των γονέων
• Ιδιοσυγκρασία (trait anxiety), Βιολογική ευπάθεια, Επιγενετικοί μηχανισμοί                                                                                                                                 Συνήθη συμπτώματα: Ευερεθιστότητα,νευρικότητα,δυσκολίες αποχωρισμού, σωματικά συμπτώματα, φόβοι, δυσκολίες ύπνου και παλινδρόμηση (κυρίως σε παιδιά προσχολικής ηλικίας), κατάθλιψη, άγχος, σχολική άρνηση, πτώση στις σχολικές επιδόσεις, προβλήματα μνήμης, δυσκολίες συγκέντρωσης, συναισθηματικό μούδιασμα (seeming to have no feelings)

Βιβλιογραφία

National Research Council.(1993). Understanding Child Abuse and Neglect

Αγάθωνος-Γεωργοπούλου Ε.(Επ.), «Κακοποίηση - Παραμέληση Παιδιών. Ινστιτούτο Υγείας Παιδιού. Αθήνα, 1987

Amy S. Diehl PsyD, Maurice F. Prout PhD. (2010) Effects of Posttraumatic Stress Disorder and Child Sexual Abuse on Self-Efficacy Development. American Journal of Orthopsychiatry. 72:262–265.

Bremner, J. Douglas (2003) Long-term effects of childhood abuse on brain and neurobiology. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. Vol 12(2). 271-292

Christine Heim  ,Jeffrey D. Νιούπορτ ,Tanja Mletzko  ,Andrew H. Miller ,Charles B. Nemeroff. (2008) The link between childhood trauma and depression: Insights from HPA axis studies in humans. Psychoneuroendocrinology. 33, 693–710

Bremner JD , Randall P , Vermetten E , L Staib , Bronen RA , Mazure C , S Capelli , McCarthy G , Innis RB , Charney DS . 1997.

Magnetic resonance imaging-based measurement of hippocampal volume in posttraumatic stress disorder related to childhood physical and sexual abuse--a preliminary report. Biological Psychiatry.(1):23-32.

Douglas Bremner, et al (2003) MRI and PET Study of Deficits in Hippocampal Structure and Function in Women With Childhood Sexual Abuse and Posttraumatic Stress Disorder. The American Journal of Psychiatry.160:924-932

Patrick O McGowan, Aya Sasaki, Ana C D'Alessio, Sergiy Dymov, Benoit Labonté, Moshe Szyf, Gustavo Turecki & Michael J Meaney. (2009) Epigenetic regulation of the glucocorticoid receptor in human brain associates with childhood abuse.

LISA M. SHIN,, SCOTT L. RAUCH, ROGER K. PITMAN.(2006) Amygdala, Medial Prefrontal Cortex, and Hippocampal Function in PTSD. Psychobiology of Posttraumatic Stress Disorder: A Decade of Progress. 1071:67–79