Θετική Διαπαιδαγώγηση & Σύνδεση: Πώς οριοθετώ ένα παιδί; Συνέπειες ή Τιμωρία;

Η οριοθέτηση είναι από τα πιο σημαντικά δώρα που μπορούμε να προσφέρουμε στα παιδιά μας. Τα όρια δεν είναι τιμωρία· είναι καθοδήγηση, ασφάλεια και αγάπη. Ο τρόπος όμως που τα θέτουμε, καθορίζει αν το παιδί θα μάθει πραγματικά να αναλαμβάνει ευθύνη ή απλώς να φοβάται. Τα όρια είναι σημαντικά καθώς δίνουν  χώρο στα παιδιά για να δημιουργήσουν την ταυτότητά τους. Ωστόσο, τα όρια είναι διαφορετικά για κάθε παιδί. Επιπλέον, τα όρια δεν ισχύουν για πάντα, συμβαδίζουν με την εξέλιξη του παιδιού και διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία του και το αναπτυξιακό του στάδιο. Αυτό σημαίνει οτι σε όλη τη φάση εξέλιξης της ζωής ενός παιδιού χρειάζεται να το αφουγκραζόμαστε και να επαναδιαπραγματευόμαστε τα όρια μαζί του λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες του. Είναι, επίσης, πολύ σημαντικό κάθε φορά να προσπαθούμε να δούμε τα αίτια πίσω από την κάθε ανεπιθύμητη παιδική συμπεριφορά καθώς μπορεί να έχει κάποια ασυνείδητη λειτουργικότητα για το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται. Κάθε σύμπτωμα είναι αγγελιοφόρος ενός μηνύματος για το σύστημα στο οποίο εμφανίζεται.
         Καθημερινά ,δεχομένη γονείς , ως Ψυχολόγος/Παιδοψυχολόγος και Ψυχοθεραπεύτρια στο γραφείο μου στο στο δήμο Ελληνικού/Αργυρούπολης , έρχομαι αντιμέτωπη με πολύ παρόμοιες ιστορίες γονέων σε απόγνωση. Προσπαθώντας πολλές φορές να πειθαρχήσουν ή και να συνετίσουν τα παιδιά τους, οι γονείς συνηθίζουν να τα ανταμείβουν (συνήθως υλικά) όταν υπακούν και να τα τιμωρούν όταν είναι ανυπάκουα. Το σύστημα, όμως, της αμοιβής και της τιμωρίας, με το οποίο ανατραφήκαμε οι περισσότεροι, δεν είναι αποτελεσματικό. Η θετική ενίσχυση χρησιμοποιείται συχνά απο συμπεριφορικούς ψυχολόγους και ιδιαίτερα σε παιδιά με νευροαναπτυξιακες διαταραχές αλλά από μόνη της δεν λειτουργεί σε παιδιά τυπικής ανάπτυξης.

   Τι είναι η τιμωρία και γιατί δεν λειτουργεί;

Η τιμωρία έχει ως στόχο να κάνει το παιδί να «πληρώσει» για κάτι που έκανε. Έχει προσωρινό αποτέλεσμα («το παιδί σταματά να το κάνει»), αλλά στην πραγματικότητα δε βοηθά να μάθει γιατί η συμπεριφορά του ήταν ακατάλληλη ούτε τι μπορεί να κάνει διαφορετικά την επόμενη φορά. Η τιμωρία συχνά προκαλεί φόβο ή θυμό, τραυματίζει τη σχέση γονιού–παιδιού και μαθαίνει στο παιδί να κρύβει τα λάθη του και όχι να τα διορθώνει. Η τιμωρία προκαλεί έντονη αντίδραση, καθώς προσπαθεί να αναγκάσει τα παιδιά παρά τη θέλησή τους να συμμορφωθούν. 

Τι είναι οι φυσικές και λογικές συνέπειες;

Οι φυσικές συνέπειες είναι εκείνες που προκύπτουν φυσικά από τις πράξεις του παιδιού, χωρίς παρέμβαση του γονιού.
Οι λογικές συνέπειες είναι εκείνες που ο γονιός ορίζει, αλλά σχετίζονται άμεσα και λογικά με τη συμπεριφορά του παιδιού. Οι λογικές συνέπειες είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικές όταν το παιδί έχει σκοπό να επισύρει την προσοχή σας μέσα από αρνητικές συμπεριφορές.
Οι συνέπειες διδάσκουν υπευθυνότητα, ενσυναίσθηση και αυτορρύθμιση, χωρίς ντροπή ή φόβο. Οι συνέπειες χρειάζεται να είναι καθορισμένες εξαρχής και ξεκάθαροι οι κανόνες με συνέπεια στην εφαρμογή τους. Συχνά μάλιστα μπορούν να συναποφασίζονται μέσα στην οικογένεια μαζί με τα παιδιά με την μορφή οικογενειακών "συμβολαίων". Τα ίδια τα παιδιά μπορούν να καλούνται να σκέφτονται τι θα συμβαίνει στην περίπτωση που παραβιάζονται κάποιοι κανόνες της οικογένειας. Με τον τρόπο αυτό συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και ενισχύονται χωρίς να χάνονται σε ένα παιχνίδι εξουσίας με τους γονείς.
Για παράδειγμα, αν το παιδί αρνείται να φάει το φαγητό του, θα πεινάσει. Αν δε θέλει να φορέσει μπουφάν, θα κρυώσει. Αν, πάλι, αρνείται να κοιμηθεί, το επόμενο πρωί θα νυστάζει και θα αργήσει για το σχολείο. Αυτά είναι ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα των φυσικών συνεπειών. 
Όταν δεν υπάρχουν φυσικές συνέπειες ή σε περιπτώσεις που το παιδί κινδυνεύει, τότε καλούμαστε να εφαρμόσουμε τις λογικές συνέπειες. Οι λογικές συνέπειες δίνουν στο παιδί τη δυνατότητα να διδαχτεί από την πραγματικότητα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Αυτό σημαίνει ότι οι λογικές συνέπειες αναγνωρίζουν αμοιβαία δικαιώματα και αμοιβαίο σεβασμό. Για να είναι πραγματικά αποτελεσματικές, πρέπει το παιδί να καταλάβει ότι συνδέονται λογικά και άμεσα με την αρνητική του συμπεριφορά. Οι συνέπειες, δηλαδή, πρέπει να «ταιριάζουν» λογικά με τη συμπεριφορά του ∙ να είναι το «αποτέλεσμα» της συμπεριφοράς του. 

Γιατί προτιμάται η μέθοδος των Φυσικών και Λογικών Συνεπειών έναντι του παραδοσιακού συστήματος των αμοιβών και των τιμωριών;

Ενθαρρύνει την ανεξαρτησία. Τα παιδιά σας θα προετοιμαστούν καλύτερα για μια υπεύθυνη και ευτυχισμένη ζωή, αν τ’ αφήσετε να γίνουν αυτόνομα και ανεξάρτητα. Αποφύγετε να κάνετε γι’ αυτά εκείνο που μπορούν να κάνουν μόνα τους. Με αυτό τον τρόπο, τα βοηθάτε να γίνουν αυτοδύναμα και να αισθάνονται ικανότερα και αποτελεσματικά.Τα παιδιά αναλαμβάνουν την ευθύνη για οποιαδήποτε συμπεριφορά τους. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η δυνατότητα στα παιδιά να γίνουν υπεύθυνα, να ωριμάσουν συναισθηματικά, να ενδυναμωθούν και να χτίσουν την αυτοπεποίθηση/ αυτοεκτίμηση τους. Τα παιδιά χρειάζεται να μάθουν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις, και κατ’ επέκταση, να εξελιχθούν σε ανεξάρτητους και αυτόβουλους ενήλικες. 
Επιτρέπει στα παιδιά να διδαχτούν από τη φυσική ή κοινωνική τάξη των πραγμάτων, αντί να τα υποχρεώνει να συμμορφώνονται με τις επιθυμίες ή τις υποδείξεις των άλλων. Ούτε εμπλοκή σε αγώνα, ούτε υποχώρηση. Βάλτε κάποια όρια και αφήστε το παιδί να αποφασίσει πώς θα δράσει. Δεχτείτε την απόφαση του παιδιού. Δεν πρόκειται για αγώνα υπεροχής, ένα παιχνίδι εξουσίας ανάμεσα στον ενήλικα και το παιδί. 

Ποια η διαφορά τιμωρίας και συνέπειας; Πότε μια συνέπεια μετατρέπεται σε τιμωρία;

Προσοχή! Πολύ συχνά οι γονείς μπερδεύονται και δυσκολεύονται να κατανοήσουν τη διαφορά τιμωρίας και συνέπειας. Αποτέλεσμα μια τιμωρία να βαφτίζεται τελικά συνέπεια στο λεξιλόγιο τους. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι με το θυμό, τις προειδοποιήσεις, τις απειλές και τις υπενθυμίσεις, μια συνέπεια μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε τιμωρία. Όσο λογική κι αν φαίνεται μια πράξη, αν ο τόνος της φωνής σας είναι σκληρός, αν η στάση σας είναι επιθετική κι αν είστε απόλυτοι στις απαιτήσεις σας, η πράξη σας είναι τιμωρία. Για να είναι αποτελεσματικές οι συνέπειες απαιτείται χρόνος και υπομονή. Η αλλαγή, όμως, στις συνηθισμένες αντιδράσεις σας, θα φέρει και την αλλαγή στις αντιδράσεις των παιδιών σας. Να θυμάστε πάντα να κλείνετε κάθε συνομιλία σας με το παιδί με ένα θετικό μήνυμα που θα δείχνει την εκτίμηση και την αγάπη σας γι’ αυτό.
  
Πώς η θετική διαπαιδαγώγηση ενισχύει την βαθύτερη σύνδεση με τον εαυτό και με τους άλλους;

 Η θετική διαπαιδαγώγηση μέσω των συνεπειών δεν θα παράγει αλλαγές συμπεριφοράς εν μια νυκτί και ούτε είναι εύκολο για τους γονείς να την εφαρμόζουν ειδικά αν δεν έχουν μεγαλώσει με αυτό τον τρόπο. Η θετική διαπαιδαγώγηση βασίζεται στην ενθάρρυνση και τη δημιουργία μιας ισχυρής συναισθηματικής σύνδεσης, προάγοντας την καλή επικοινωνία και τη συνεργασία εντός της οικογένειας. Η συμβουλευτική γονέων αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για τους γονείς που θέλουν να ενισχυθούν στον γονεικό τους ρόλο και στη θετική διαπαιδαγώγηση.
        Αφήνοντας να συμβούν οι φυσικές συνέπειες και οργανώνοντας τις λογικές συνέπειες, ενθαρρύνουμε τα παιδιά να λαμβάνουν υπεύθυνες αποφάσεις και δεν τα υποχρεώνουμε να υπακούν στις δικές μας συμβουλές. Με τον τρόπο αυτό το παιδί μαθαίνει να έρχεται σε επαφή με τη δική του εσωτερική φωνή,τις δικές του ανάγκες και τα δικά του όνειρα και όχι να συμμορφώνεται με τα «θέλω» των άλλων εσωτερικεύοντας φωνές άλλων σημαντικών προσώπων για εκείνο και στηρίζοντας τις αποφάσεις του σε σχέσεις φόβου και εξουσίας.
      
Τί βοηθάει στην εφαρμογή των συνεπειών;

1. Ευγενική συμπεριφορά: Ας είμαστε ευγενικοί και γεμάτοι σεβασμό απέναντι στο παιδί. Είμαστε το πρότυπό του και τα παιδιά μαθαίνουν μέσω της μίμησης και όχι μέσω της διάλεξης. Όταν ένας ενήλικας φωνάζει και υποτιμάει το παιδί, τότε και αυτό μαθαίνει να αντιδράει με τον ίδιο τρόπο όταν είναι αναστατωμένο. Το να είμαστε ευγενικοί δε σημαίνει ότι δε βάζουμε όρια. Επικοινωνούμε όμως τις ανάγκες μας με έναν τρόπο ήρεμο και κατανοητό προς το παιδί. Ένα σταθερό και ήρεμο όχι είναι καλύτερο από ένα όχι με φωνές. Ο τόνος της φωνής και η συμπεριφορά σας στο μη λεκτικό επίπεδο, πρέπει να υποδηλώνουν ότι σέβεστε το παιδί, ακόμα κι όταν η συμπεριφορά του δεν είναι κοινωνικά παραδεκτή. Δείξτε σταθερότητα και καλοσύνη .Αν δεν του δείξετε σεβασμό και του μιλήσετε υποτιμητικά, αναπόφευκτα η συνέπεια θα μετατραπεί σε τιμωρία.

2. Αποφύγετε την υπερπροστατευτικότητα και αφήστε το παιδί να αποκτήσει την εμπειρία που θα προέλθει από τις συνέπειες (θετικές και αρνητικές) των αποφάσεων και των επιλογών του.  Δε χρειάζεται να αναλαμβάνετε τις ευθύνες του παιδιού.
3. Μη σας απασχολεί υπερβολικά η γνώμη των άλλων. Πολλοί είναι οι γονείς που διστάζουν ν’ αφήσουν τα παιδιά τους να υποστούν τις συνέπειες της συμπεριφοράς τους, γιατί φοβούνται την κριτική και την αποδοκιμασία των συγγενών, των φίλων ή των δασκάλων.     Η     συμπεριφορά των παιδιών δεν καθρεφτίζεται απαραίτητα πάνω στη δική μας προσωπικότητα και δεν είναι δυνατόν να είμαστε υπεύθυνοι για οποιαδήποτε συμπεριφορά του παιδιού. Τα παιδιά είναι ανεξάρτητοι άνθρωποι που πρέπει να μάθουν να αποφασίζουν για τη συμπεριφορά που θα ακολουθήσουν.
4. Αναγνωρίστε τίνος είναι το πρόβλημα. Οι γονείς παίρνουν πάνω τους την ευθύνη πολλών προβλημάτων, που στην πραγματικότητα είναι των παιδιών τους. Για να βγείτε από το δίλημμα, εξετάστε κάθε φορά το πρόβλημα, συνειδητοποιήστε ποιον επηρεάζει άμεσα και συμπεριφερθείτε αναλόγως.
5. Την ώρα της κρίσης δεν οφελεί να λέμε στο παιδί να μην κάνει πράγματα που κάνουμε κι εμείς διότι το παιδί αντιγράφει όλες τις συμπεριφορές/ αντιδράσεις των ενηλίκων. Άλλωστε όταν το παιδί κατακλύζεται από δύσκολα συναισθήματα, είναι και το ίδιο αρκετά αγχωμένο και φοβισμένο με την έλλειψη ελέγχου του εαυτού του. Δεν βοηθά να δει ΚΑΙ εμάς εκτός ελέγχου.
6. Λεκτική αποδοκιμασία και αγνόηση. Χρησιμοποιούμε με σταθερό τρόπο τη λεκτική αποδοκιμασία (διατυπώνουμε ήρεμα και σταθερά τον ήδη υπάρχον κανόνα) και αμέσως μετά αγνοούμε το παιδί που εκδηλώνει ανεπιθύμητη συμπεριφορά λέγοντας π.χ «Δεν μπορώ να καταλάβω αν δεν σταματήσεις να φωνάζεις και δε μου πεις ήρεμα τι θέλεις»…
Εμμένουμε σταθερά στον κανόνα χωρίς να ενδίδουμε σε παρακάλια του παιδιού διότι του περνάμε το μήνυμα ότι με λίγη πίεση το όριο είναι μεταβλητό. Με αυτόν τον τρόπο αγνοούμε την αρνητική συμπεριφορά του παιδιού και ταυτόχρονα δεν συμβιβαζόμαστε με το χειρισμό του. Το μήνυμα που λαμβάνει αυτόματα το παιδί είναι ότι δεν έχει νόημα να συμπεριφέρεται έτσι, καθώς δεν έχει τίποτα να κερδίσει.
7. Έκφραση των συναισθημάτων. Όταν ηρεμήσουν τα πράγματα, πηγαίνουμε κοντά στο  παιδί και μιλάμε μαζί του για ό,τι έγινε. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε και να ονομάσουμε εμείς οι ίδιοι τα συναισθήματά που μπορεί να βιώνει εκείνη τη στιγμή το παιδί και είτε δεν τα αντιλαμβάνεται, είτε δεν ξέρει πώς να τα λεκτικοποιήσει. Με αυτόν τον τρόπο δείχνουμε ότι μπορούμε να κουβεντιάσουμε όταν νοιώθουμε θυμωμένοι ή απογοητευμένοι αντί να φωνάζουμε, πετάμε πράγματα κ.α. Μπορούμε να πούμε π.χ. «στεναχωριέμαι όταν μαλώνουμε μεταξύ μας», ή «καταλαβαίνω ότι θύμωσες επειδή δεν είδες το αγαπημένο σου παιδικό» ή «Τώρα που δεν φωνάζεις δυνατά μπορώ καλύτερα να καταλάβω τι θέλεις» ή «Είναι πολυ φυσιολογικό να νιώθεις θυμό αλλά να συζητήσουμε σε σχέση με τον τρόπο που τον εκφράζεις και πώς μπορείς να ανακουφίζεσαι ..»
8. Διακοπή χρόνου (time out) ή Γωνιά της σκέψης/ηρεμίας
Απαραίτητη προϋπόθεση εδώ, είναι το παιδί να μεταφερθεί από μια συνθήκη που του αρέσει, σε μια άλλη συνθήκη που θα του δώσει τη δυνατότητα να σκεφτεί αυτό που συνέβη. Η ίδια τεχνική μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τα παιχνίδια. Για παράδειγμα τα δύο αδέρφια που τσακώνονται για το ποιος θα πάρει ένα παιχνίδι και στο δωμάτιο κυριαρχεί πανικός, η μητέρα μπορεί να τα προειδοποιήσει ότι αν δεν βρουν σύντομα μια λύση τότε το παιχνίδι θα μπει σε time out για λίγα λεπτά. Επίσης, κάποιοι γονείς μπορεί να εφαρμόσουν το time out για τους ίδιους πηγαίνοντας σε έναν άλλο χώρο μέχρι να ηρεμήσει η κατάσταση.

Βιβλιογραφία
Green, C. (2005). Τα νήπια έγιναν παιδιά. (Επ. Επιμ: Προδρόμου, Ν. & Μετ: Γεωργιάδου, Ε.). Αθήνα: Πλατύπους Εκδοτική.
Rogge, J-U. (2007). Τα παιδιά χρειάζονται όρια, τα έχουν ανάγκη. Αθήνα: Θυμάρι.
Wyckoff, J., Unell, B. C. (2004). Πειθαρχία χωρίς ξύλο και φωνές, οδηγός επιβίωσης για παιδιά προσχολικής ηλικίας. εκδ. Maxi Guide.
Dinkmeyer, D., McKay, G., D., (1976). Parent’s Handbook, American Guidance Service, Inc